مهم‌ترین ساختار جغرافیایی منطقۀ ژیوار که زندگی مردمان این روستا و روستاهای هم‌جوار آن را عمیقاً تحت تأثیر قرار داده، کوهستان کۆساڵان است. این کوهستان با ارتفاع 2630 متر از سطح دریا، در موازات کوهستان شاهۆ و کوه ته‌ختی سانی قرار دارد. دامنه‌های شرقی و شمالی آن رو به شهر سروآباد و دامنه‌های غربی و جنوبی آن رو به شاهۆ و ته‌ختیسانی قرار گرفته‌اند.[1] نام این کوهستان در کتاب تاریخ هورامان به شکل کوهساران ثبت شده است.[2]

کۆساڵان یکی از کوهستان‌های پراهمیت کردستان و مورد توجی برخی از تاریخ‌نگاران بوده است. از آن جمله، میرزا شکرالله سنندجی در کتاب تاریخی ـ جغرافیایی خود به نام تحفۀ ناصری، دربارۀ آن چنین گزارش می‌دهد: «دیگری از جبال معظمه، کوه کوسالان است. این کوه در بلوک اورامان واقع، ابتدای آن قریۀ ژریژه، انتهای آن بهرام‌آباد است. از هر قبیل جنگل و درخت و علف و گل و ریاحین دارد. چشمۀ آب در این کوه زیاد است. گیاه معطری که به کرفس معروف و بسیار گرم و خشک و مخصوص ترشی است، در این کوه زیاد است و ترشی این کرفس خیلی بامزه می‌شود».[3]

مراتع و ییلاق‌های این کوهستان، مورد استفادۀ روستاهای قرارگرفته در دامنۀ آن و حتی دورتر واقع می‌شود. از آن جمله می‌توان به روستاهای هم‌جوار ژیوار اشاره کرد که عبارت‌اند از سلێن، بڵبه‌ر، هه‌باساوا، وه‌رگه‌ویه‌ڕ، سه‌رووپیری، بننۆڵ، تفڵیه، دۆڕۆ، ڕەزاو و ده‌گاگا.[4] ییلاق‌های چندین روستا در این کوهستان قرار دارد که از جملۀ آن‌ها ـ در نزدیکی ییلاق‌های ژیواری‌ها ـ می‌توان به هانه‌و سه‌ردی، عه‌واڵان، سه‌رنه‌هاڵ، هه‌شه‌دۆڵ، هه‌وار قه‌ڵاته[5] و ڕاسه‌بان اشاره کرد.[6]


قلۀ ابدالان | عه‌واڵان

یکی از نقاط مشهور و نواحی نامی این کوهستان، عه‌واڵان است. این محل در ناحیۀ قله‌گاهیِ کۆساڵان قرار گرفته است. در آن‌جا غاری وجود دارد که در ارتفاع چند متری از یک صخره بوده و یک دهانۀ ورودی و یک پنجرۀ بزرگ ـ که به دهانۀ دوم آن می‌ماند ـ دارد.

نام این غار از واژۀ عربی ابدال، جمع بدل گرفته شده است. این نام در منظومۀ فکری صوفیان و میراث فرهنگی و اندیشگی آنان وجود دارد. بر اساس باور عمده‌ای از آنان، قیام این دنیا در هر دوره، به دلیل وجود هفت نفر از مردان خدا به نام ابدال است. آنان در دنیا می‌گردند و گاه یکدیگر را می‌بینند. بر پایۀ روایت‌های مردمی، این ابدال در این غار بارها یکدیگر را دیده‌اند. برخی روایت‌ها نیز از ارتباط یکی از مشایخ نقشبندی با آنان در این غار حکایت می‌کنند.[7]


درختان

کۆساڵان به همراه شاهۆ، دو کوهستان بزرگ و ارزشمند از هورامان هستند که به عنوان مناطق حفاظت‌شده ثبت شده‌اند. منطقۀ کۆساڵان به عنوان ناحیۀ اصلی ژیوار، دارای ویژگی‌های رشته‌کوه‌های زاگرس و پوشش گیاهی غالبِ بلوط است. جنگل بلوط سراسر دامنه‌های این کوهستان را شامل می‌شود. در این کوهستان دو نوع بلوط معمولی و گونه‌ای که در زبان کردی هورامی به آن مازیدار می‌گویند، وجود دارند. گونۀ مازیدار نادر است و از آن محصولی می‌گیرند که معمولاً ارزشمند به حساب می‌آید.

پوشش گیاهی این منطقه هنوز در نوع خود غنی است. درختان خودروی متفاوتی غیر از بلوط در جنگل‌ها و مراتع این کوهستان می‌رویند. از آن جمله می‌توان به این درختان ـ با نام کردی هورامی آن‌ها ـ اشاره کرد: وه‌نی، وه‌نه مشکی، شروی، که‌که‌وی، براڵوی (درختچه)، هاڵوو براڵوو (درختچه)، ئه‌رخه‌وان، ته‌نگه‌زی (بوته)، ته‌ڵووکی (بوته)، مێڵه‌وی، بلچی، وێکۆڵ، بناوچ، ژاڵه، هه‌نجیره کۆیلێ و مرۆ کۆیلێ.


گیاهان با مصرف خوراکی و طب سنتی

در کنار درختان متنوع خودرو، انواع گیاهانی وجود دارند که به مصرف خوراکی می‌رسند. مردم محل به ویژه در فصل بهار، در کوه‌نوردی‌های خود به کۆساڵان، این قبیل گیاهان خودرو را کنده و برای مصرف به خانه می‌برند. از جملۀ مهم‌ترین گیاهان خوراکی این منطقه، می‌توان به این موارد اشاره کرد: سووره‌بنه، هه‌لچی، سه‌یداران، که‌ره‌س، خوژێ، پیچک، شنگی، ترشه‌ک، ڕیواوی، به‌نا، ڕووسقه، ڕووسقه جه‌وه، پیشۆکی، گۆزروانه، قازیاخه، گیلاخه، ترشکێ، خازه سیاوێ، خازه په‌له‌کڵێ، نینۆر، وه‌له‌ک، پسڵ، کننیواڵی، شاته‌ڕه، خاکشیر، مێژوووه‌ردی، کووزه‌ڵه، ئه‌داله که‌ره‌سه و به‌ڕه‌زا.

علاوه بر این موارد، انواع دیگری از گیاهان طبیعی با مصرف پزشکی سنتی در این کوهستان می‌رویند که به شکل طبابت کردی ـ به ویژه در روش و رویکرد نقشبندیان ـ مورد استفاده قرار می‌گیرند. دمنوش برخی از گیاهان مانند قه‌یته‌ران، پووینه، نه‌عنا، گه‌زه‌نێ، کراویه و هه‌زبه کۆیلێ نیز مصرف می‌شود.


سایر گیاهان

در کنار گیاهان خوراکی، طیف گسترده‌ای از انواع گیاهان دیگر در کوهستان کۆساڵان وجود دارد که همۀ آنان خودرو هستند. در این بخش عده‌ای از این گیاهان با اسم محلی‌اشان نام برده می‌شوند. بخشی از آنان از قبیل سیاولۆ، زه‌رده‌لۆ، که‌میر، که‌ما، هه‌نگوان و شێڵوی برای مصرف دام و به عنوان علوفه یا ترکیب در آن برداشت می‌شوند. برخی گل‌ها نیز در این کوهستان می‌رویند که از آن جمله می‌توان به سووره هه‌راڵه، شه‌وبۆ، چنوور، هه‌راڵه بره‌می، شقایق، گۆڕاڵه حاجیانێ، نرگس، گوڵ زه‌مه‌ق، چه‌مێشایلێ، وه‌نه‌وشه، هه‌نگه ژاڵه، به‌رزه‌ڵنگ، بۆژانه و گۆڕاڵێ اشاره کرد.

قسمی از سایر گیاهانی که در کۆساڵان یافت می‌شوند، عبارت‌اند از: دڕه‌ی، هاڵه‌شه‌ڕی، کرۆزرۆکه، مرۆر، قه‌مامه، بۆگوله، قجیل، کڕه‌گۆشه، سیچکێ، شۆتیله، مه‌شه‌نگیره، زروه، کرۆچه‌لێ، به‌نگه‌ڵ، سیاو گۆن، چه‌رمه گۆن، ته‌پله گۆن، وه‌رکه‌مه‌ر، پاقلاچکه، ڕێحانه کۆیله، نانه مریچیڵه، لێفه شڕه، تاڵیندۆس، شنگه تاڵێ، سێفه‌ڕێ، تاڵشکی، پیازه خووگانێ، داسی، سیرمۆکه، هه‌ره‌به‌نگ، چاره چه‌قیلێ، دڕه‌ی هه‌رانێ، پیکوڵی، چه‌نیلێ، سه‌ڵوی، تریاک وحشی، تاقیله جنانێ و شمڵیه.


حیوانات درنده

حیات جانوری این منطقه در گذشته بسیار غنی‌تر بوده است. به رغم تغییرات محیط زیستی ناگوار و افزایش میزان شکار در دهه‌های گذشته، این منطقه هنوز زیست‌گاه حیوانات درنده است. از جمله حیوانات درنده‌ای که در این کوهستان دیده شده‌اند، گرگ، خرس، پلنگ، شغال، روباه، خوک، چاله‌که و ده‌ڵه‌ک هستند. هنوز حملۀ گاه‌به‌گاه این قبیل حیوانات به گلۀ دامداران در منطقه گزارش می‌شود.


پرندگان

با توجه به غنای گیاهی منطقۀ کۆساڵان، انواعی از پرندگان بومی و مهاجر در این زیست‌بوم زندگی می‌کنند. در این‌جا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مریچیڵێ، بوڵبوڵ، هه‌نگه‌چنه، ژه‌ره‌ژی، قولتی، تاق‌تاق‌که‌ره، په‌پوو سڵێمانه، کاوه‌تری، قاژی، داڵ، داڵه هه‌ره‌وه‌ره، هه‌ڵوو، مریچیڵه‌وه‌ره، هێڵه‌وی، کمکمکه‌للێ، باریقوش، بوو، قشقێڕه، داره‌کۆ، قناری، مۆز، سه‌ره‌سوورلێ و قاڵاوی.


سایر جانوران

علاوه بر این موارد، کۆساڵان زیست‌بوم انواع جانوران دیگر به شمار می‌آید. از آن جمله می‌توان به کل و بز کوهی اشاره کرد. در گذشته تعداد بزهای کوهی بسیار بیشتر بوده است. با این حال، هم‌اکنون نیز با افزایش آگاهی مردم و نیز سخت‌گیری‌ها، ضمن کاهش میزان شکار، خوشبختانه تعداد بزهای کوهی رو به افزایش گذاشته است.

در زمرۀ حشرات، می‌توان از مواردی چون په‌پووله، مه‌شی، مه‌شووله، مامالێ، قۆلاچێ، قۆلاچه گاوانێ، قۆلاچه گووتلنێ، ئاویره قووله، هه‌نگ، هه‌نگه بۆڵێ، زه‌رده‌واڵه، سوورپیاز، شاپه‌رده‌م، مرۆچه سوورلێ، مرۆچه کۆپاندارێ، مرۆچێ شه‌وگه‌ڕێ، مرۆچه سیاوێ، خرینگه‌زی و په‌سپه‌سه‌کۆڵێ نام برد.

در میان خزندگان نیز می‌توان به  سیاو مار، که‌وه مار، که‌شکه‌سه‌ره، دماره‌کۆڵ، قاچه مه‌له‌کوڕ، کڵه کۆره، ماره بله‌بازڵه، تێڕه، بیله که‌ڕه، مزووکی، تێڕه مار، مه‌له‌کوڕ، هه‌ڵیزه‌وه‌ره و خنجرله‌دار اشاره کرد. هه‌ورێشه، سووجه‌ڕی، ژه‌ژوو، کیسه‌ڵی، سمۆره، ڕزق، مڵه، میشه کۆره و شه‌مشه‌له کۆرێ دستۀ دیگری از جانوران کۆساڵان هستند.


[1]. محمودی، محمد، فرهنگ جغرافیایی هورامان، ص52

[2]. بهمن سلطانی، مظفر، تاریخ هورامان، ص368

[3]. سنندجی، میرزا شکرالله، تحفۀ ناصری، ص64

[4]. قاعدتاً این کوهستان مورد استفادۀ اهالی روستاهای دیگری نیز واقع می‌شود، اما در این‌جا تنها آن دسته از روستاها ذکر شده‌اند که به نوعی در مجاورت و همسایگی ژیوار قرار دارند.

[5]. این ییلاق در قدیم مورد استفادۀ اهالی روستاهای نسڵ و گۆشخانی واقع می‌شده است. اکنون این هه‌وار متروکه است و آثار منازل موقت هه‌وارنشینان آن باقی مانده است.

[6]. برخی ویژگی‌های دیگر این کوهستان هم‌چون پوشش گیاهی و جانوری، چشمه‌ها و ییلاق‌های ژیوار در آن، در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرند.

[7]. این نام به ناحیه‌ای دیگر در هورامان نیز ـ که آن‌جا هم کوهستانی و قله‌گاهی است و در نزدیکی روستای ده‌ره‌وکیێ قرار دارد ـ اطلاق می‌شود.